Ausstellung der Uhren des Museums Boerhaave,
Leiden (NL)
© Jürgen Ermert 2005
| . | . | . |
|
Ausstellung der Uhren des Museums Boerhaave,
Leiden (NL)
|
|
 zurück zu News "Besuchsbericht Museums Boerhaave ..."
Rondleiding
langs de klokken van Museum Boerhaave
Museum Boerhaave heeft een mooie collectie klokken, van de allereerste slingeruurwerken tot de precieze tijdmeters van de Leidse Sterrewacht. Deze tour leidt u langs alle uurwerken die in het museum zijn te bewonderen. In diverse zalen zijn de vitrines met klokken met een lichtlogo aangegeven. Naast de informatie van de vitrineteksten vindt u uitgebreidere informatie over de klokken in de Engelstalige catalogus Telling time.
U kunt uw route vervolgen door aan het einde van de gang de trap op te gaan. Ga door de glazen deur de zaal in en loop naar de volgende trap. Bovenaan komt u in zaal 3. De eerste vitrine links na het midden bevat een uurwerk van Anthonius Hoevenaer.
De klok linksboven in deze vitrine is de eerste klok met een zinvolle secondewijzer. Voor de uitvinding van de slingerklok liepen de klokken zo onnauwkeurig, dat ze soms alleen maar een urenwijzer hadden. Anthonius Hoevenaer (ca. 1630-1695) kwam door bemiddeling van zijn opa op twaalfjarige leeftijd bij zijn oom Johan Sneewins in de leer. Na zes jaar onderricht van deze Utrechtse instrumentmaker vertrok Anthonius naar Leiden. Zijn instrumenten waren zo goed, dat de hoogleraar Burchardus de Volder hem aanstelde als instrumentmaker van het Leids Fysisch Kabinet.
Twee vitrines verder aan dezelfde kant staat in de linkerbovenhoek de oudst bekende slingerklok van Salomon Coster.
Christiaan
Huygens ontwierp op tweede kerstdag 1656 het eerste slingeruurwerk, een
revolutie in de tijdmeting. Huygens was echter geen klokkenmaker en vond
Salomon Coster bereid zijn slingerklokken te maken. Coster vroeg en kreeg
een octrooi van de Staten-Generaal. Die verleenden hem op 16 juni
1657
voor
eenentwintig jaar het alleenrecht op het maken van slingerklokken. Helaas
heeft hij daar maar kort van kunnen te genieten, want
twee jaar
later overleed Coster.
Schuin tegenover de vitrine met de klok van Coster (aan de rechterzijde van de zaal) ziet u een vitrine met vier klokken. Deze vier klokken werden na het overlijden van Salomon Coster geproduceerd. Ze lijken in essentie allemaal op de eerste klokken van Coster, maar worden geleidelijk wel steeds verfijnder. De oudste van dit viertal `Haagse klokken' is gemaakt door Claude Pascal (voor 1620-ca. 1673), die na Costers dood een aantal klokken voor Huygens maakte. Severijn Oosterwijck (voor 1637-ca.1694) maakte voor Huygens een aantal experimentele zee-uurwerken. Een nauwkeurig zee-uurwerk was zeer belangrijk voor de positiebepaling op zee. Huygens wierp zich daarom, na zijn vinding van het slingeruurwerk, op de vervaardiging van een betrouwbaar zee-uurwerk. Pieter Visbagh (ca. 1634-1722) was een oud-leerling van Coster. Hij kocht de zaak van Costers weduwe en werd een van de bekendste Haagse klokkenmakers. De jongste klok is gemaakt door Johannes van Ceulen (voor 1650-1715). Ook hij maakte een tweetal zee-uurwerken naar Huygens' ontwerp. Daarnaast gaf Huygens Van Ceulen de opdracht voor het uurwerk dat zijn planetarium moest aandrijven. Dit planetarium ziet u in de vitrine links van u en het uurwerk is te zien aan de achterzijde.
In de
laats Huygens woonde een deel van zijn leven in Parijs als lid van de Académie Royale des Sciences. Voor bekenden had hij klokken uit Nederland meegenomen, die helaas door de reis beschadigd raakten. Het lag voor de hand dat Huygens voor de reparatie naar Isaac Thuret (ca. 1630-1706) ging, de bekendste klokkenmaker van Frankrijk in die tijd. Onder de indruk van zijn werk, gaf Huygens Thuret opdracht tot het maken van deze astronomische klok, die rechtstreeks uit zijn boek Horologium Oscillatorium komt (zie de pagina in de vitrine naast de klok van Coster). Slechts twee tandwielen in de klok verschillen met de tekening, de verhoudingen van de tanden zijn echter zo gekozen dat het resultaat hetzelfde is. U loopt nu door de glazen deur naar de volgende zaal. (Als u meteen rechts gaat, belandt u bij de achterkant van het planetarium van Huygens met het uurwerk van Johannes van Ceulen). De eerste vitrine aan de rechterkant van de zaal bevat het astronomisch uurwerk van Jacob van der Cloese. De Leidse klokkenmaker Jacob van der Cloese (1692-1767) repareerde en maakte uurwerken voor onder andere de universiteit. Het is duidelijk dat Van der Cloese een wijzerplaat heeft verbouwd voor deze klok. Van de vier elementen zijn er slechts twee te zien (linksonder: aarde en rechtsonder: water). De twee ontbrekende elementen vuur en lucht zijn vervangen door een gangreserve (links) en een lengteregeling voor de slinger (rechts).
Loop nu door naar de volgende zaal. Bovenin de eerste vitrine aan de rechterkant staat een klein uurwerkje van Franciscus le Dieu.
De Leidse
klokkenmaker
Franciscus le Dieu (ca. 1700-na 1750) heeft dit uurwerk gemaakt in opdracht
van Coenraad Zumbag de Koesfelt (1697-1780). De vader van Coenraad ontwierp
dit zee-uurwerk in 1714, waarna Coenraad het in 1749 verbeterde. De
bedoeling was dat met dit klokje de lengtegraa Ga de trap af aan het einde van de zaal en daarna direct rechts de wenteltrap af naar beneden. Loop nu links het smalle gangetje in en daarna alsmaar rechtdoor. U komt nu vanzelf in zaal 22 (moderne geneeskunde). U moet nog een zaal verder. Aan de rechterkant van die zaal (23), in de tweede vitrine aan de wand, bevindt zich een aantal chronometers. Na de pogingen van Huygens en na hem vele anderen, lukte het de Engelsman John Harrison pas in 1758 een betrouwbaar zee-uurwerk te maken: de chronometer. Engelse makers zetten hierna de toon. Door allerlei aanpassingen van makers als Molyneux, Arnold en Dent, bereikte de chronometer een grote nauwkeurigheid. Nederlandse makers kochten meestal hun uurwerken in Engeland en lieten ze voorzien van hun eigen wijzerplaat (zoals de chronometers van De Casseres en de latere Hohwü uurwerken). Ze moesten wel zelfde chronometers afstellen, wat een zeer precies werkje was. Een uitzondering vormde Herman Friedrich Knebel, die als een van de eerste Nederlandse makers zijn eigen chronometers maakte.
Draai u om. Daar ziet u de astronomische klok van Andreas Hohwü op het plateau staan. Dit was jarenlang de nauwkeurigste klok van de wereld. De klok werd in 1861 aangeschaft door de directeur van de Leidse Sterrewacht, Frederik Kaiser. Hij en zijn opvolgers hielden de klok nauwlettend in de gaten. Dagelijks werd de temperatuur en de luchtdruk gemeten. De klok kreeg in de sterrenwacht een extra omkasting, zodat het uurwerk zo min mogelijk beïnvloed werd door de omgeving. Na levering liep de klok vijftien jaar aan een stuk door. Na een schoonmaakbeurt en nieuwe olie deed hij er met eenentwintig jaar nog een schepje bovenop.
Loop
Aan de uurwerken van de Leidse Sterrewacht werden hoge eisen gesteld. De belangrijkste voorwaarde was een goede slinger. De lengte van al deze slingers is bijna 1 meter, zodat de tijdsduur van een slingering van uiterst links naar uiterst rechts precies 1 seconde is. Door een temperatuurverhoging zet een slinger uit en wordt de slinger groter, zodat ook de slingertijd groter wordt. Al deze vier uurwerken hebben een mechanisme om verandering van slingerlengte bij temperatuurschommelingen te compenseren. Herman Friedrich Knebel (1770-1829) gebruikte voor zijn slinger de eigenschap van het verschil in uitzetting van metalen. Van deze eigenschap maakt ook de klok van Utzschneider en Fraunhofer gebruik (die tot en met 12 maart 2006 te zien is in de tentoonstelling De Zon). De andere twee klokken (van Knoblich en Strasser & Rohde) gebruiken de uitzetting van een kwik om de lengteverandering te compenseren. We hopen dat u deze rondleiding gewaardeerd heeft. Mocht u geïnteresseerd zijn geraakt in deze klokken, dan verwijzen wij u nogmaals naar de catalogus Telling time, die voor € 35,- te verkrij gen is bij de entree.
|
Home Aktuell